Wewnętrzny pierścień fortów Twierdzy Modlin, składający się ceglanych dzieł I-VIII, budowano od 1883 roku. Umocnienia powstawały głównie na planie standardowego fortu z 1879 roku. Forty w kolejnych latach były przebudowane i zmodernizowane, aby nadążyć za zmieniającą się techniką wojskową.

W 1873 r., Rosja podjęła decyzję o budowie fortyfikacji na zachodnich rubieżach państwa. W 1879 r., Aleksander II zaakceptował tzw. Dyrektywę nr 18 czyli wojskowo-operacyjny plan rosyjskiego Sztabu Generalnego, mający na celu uzyskanie polityczno-militarnej dominacji w Europie. W tym okresie Rosjanie planowali zbudować (odbudować) twierdze: Kowno, Grodno, Osowiec, Łomża, Ostrołęka, Różan, Pułtusk, Zegrze, Modlin, Warszawa, Dęblin, Brześć, Równo, Łuck i Dubno. W 1887 r. utworzony został Warszawski Rejon Forteczny. Objął on obszar o powierzchni ok. 600 kilometrów kwadratowych, tworzący trójkąt, którego wierzchołkami były trzy twierdze: Warszawa, Modlin i Zegrze.

Boki tego trójkąta, oparte o Wisłę (Modlin-Warszawa) i Narew (Modlin-Zegrze), planowano uzupełnić samodzielnymi fortami w Łomiankach (ten fort nigdy nie powstał) oraz w Dębem. Trzeci bok (Warszawa-Zegrze) został zaplanowany z wykorzystaniem linii wydmowych wzgórz i mokradeł na przestrzeni od Wawra do Beniaminowa. Planowano wybudować na tym odcinku pięć fortów, z których zrealizowano trzy: fort Beniaminów (w pobliżu obecnego Zalewu Zegrzyńskiego) oraz forty Kawęczyn i Wawer (w obecnych granicach Warszawy). Nie wybudowano fortów w Pustelniku i Maciołkach, chociaż przygotowano ich lokalizację.

W latach 1883-1888 otoczono twierdzę Modlin pierścieniem (8 fortów) o długości 24,51 km i średnicy 10,66-11,72 km. Był to tzw. wewnętrzny pierścień Twierdzy Modlin.

W latach 1894-1900 nastąpiła przebudowa wewnętrznego pierścienia fortów. Modernizacja techniczna podyktowana była zmianami w technice artyleryjskiej czyli zbyt małą odpornością ceglano-ziemnych fortyfikacji na nowoczesną artylerię. Rozwiązaniem było zastosowanie nowych tworzyw, w tym betonu.
Przeprowadzona modernizacja miała charakter eklektyczny a przebudowane forty utraciły cechy swojego wzorca czyli fortu „F1879”. Oprócz robót fortyfikacyjnych w latach 1885-1890 prowadzono intensywne prace związane z uporządkowaniem łączności zewnętrznej i wewnętrznej twierdzy.
Stan techniczny i bojowy osiągnięty po modernizacji utrzymywał się do 1910 r. Twierdza pozostała twierdzą I klasy.

W 1909 r. w sytuacji twierdzy nastąpiła zmiana, co było związane ze skrystalizowaniem się nowej doktryny prowadzenia wojny z Niemcami i Austro-Węgrami. Na podstawie dyrektywy ministra wojny gen. W. Suchomlinowa z końca 1909 r. skasowano (z wyjątkiem Modlina i Osowca) twierdze zlokalizowane wzdłuż Wisły, Narwi i Biebrzy. Wydane w 1910 r. rozkazy znosiły stanowiska komendantów twierdz Dęblina, Warszawy, Zegrza i Łomży oraz przewidywały rozformowanie ich garnizonów fortecznych i zburzenie zasadniczych budowli fortyfikacyjnych tych twierdz. Modlin zdecydowano się natomiast zmodernizować. Opracowywanie planów ukończono w 1911 r. Oprócz modernizacji istniejącego pierścienia przewidywano również budowę nowych fortów.

Zewnętrzna linia umocnień miała być zbudowana w odległości 5,33-8,53 km od cytadeli i składać się z 10 fortów głównych (od F-IX do F-XVIII) oraz z minimum 9 dzieł pośrednich (dzieł uzupełniających od D-1 do D-9). Długość zewnętrznego pierścienia wynosiła 45 km. Zakładano, że na ważnych kierunkach niektóre forty i dzieła uzupełniające tworzyć będą węzły ufortyfikowane grupami fortowymi.

Wzorcami teoretycznymi wznoszonych dzieł miały być rozwiązania rosyjskie gen. prof. K.I. Wieliczki – fort „F1909” oraz gen. prof. N.A. Bujnickiego – fort „F1910” i koncepcja grupy fortowej „GF1908/12”.
Dla pomocniczych dzieł adoptowano rozwiązania techniczne niemieckiego standardowego punktu oporu piechoty z 1900 r. – „ISP1900” oraz francuskiego standardowego dzieła pośredniego z 1902 r. – „OI1902”.

Rozpoczęte w 1913 prace budowlane obejmowały zewnętrzny pierścień fortów (11 fortów głównych i 11 dzieł pomocniczych), magazyny amunicyjne w sektorze „północnym” i „południowym” (prochownie pomiędzy fortami F-2 i F-3 oraz „Ordona” i „Zajączka”) a także wewnątrz cytadeli (3 prochownie pomiędzy wewnętrznym i zewnętrznym obwarowaniem cytadeli).

Fort II

Foto CAW  ze strony Historia Gminy Czosnów

Fort II w Kosewie powstał w ramach pierwszego pierścienia fortów w latach 1883-88. Początkowo ceglany został dwukrotnie przebudowywany. Obecnie jest świetnie zachowany i prezentuje różnorodne rozwiązania militarne z przestrzeni lat, zarówno ceglane, betonowe jak i pancerne.

Pierwotnie fort został wybudowany wg standardowego projektu typowego fortu wzór F1879. Był to obiekt dwuwałowy, z wyższym wałem artyleryjskim i niższym wałem piechoty. Fort posiada symetryczny narys z dwoma czołami oraz dwoma barkami. Na styku obydwu części czołowych oraz na styku części czołowych z barkami umieszczono kojce skarpowe. Centralnie umieszczono czołowy kojec skarpowy. W szyi fortu umieszczono ceglane koszary bronione przez kwadratową, ceglaną kaponierę. Taka sama kaponiera zachowana jest aktualnie na forcie III w Pomiechówku oraz na forcie IV w Janówku. Dodatkowo na terenie powstały liczne ceglane schrony i prochownie. Całość otoczono murem Carnota.

Koniec budowy fortu zbiegł się w czasie z wynalezieniem nowych ładunków burzących. Stare ceglane forty okazały się być zbyt słabe i nie były w stanie oprzeć się nowej broni. Należało więc zastąpić ceglane budowle nowymi wykonanymi z betonu i stali.

Podczas modernizacji fortu po roku 1894 przebudowano najważniejsze bojowe obiekty ceglane zastępując je umocnieniami betonowymi. Stropy części umocnień wzmocniono betonem. Zamiast zlikwidowanego czołowego kojca skarpowego powstała betonowa kaponiera przeciwskarpowa oraz wybudowano betonową przeciwskarpę. Połączona ona została z wnętrzem fortu poterną poprowadzoną pod fosą a wykorzystującą częściowo poternę wcześniejszego kojca skarpowego. Przebudowano lub wybudowano nowe betonowe schrony. Zlikwidowano dwa wały, pozostawiając fort jednowałym.

Przebudowa fortu, podobnie jak innych starych fortów Twierdzy Modlin, spowodowała że powstał obiekt unikalny, łączący wiele starych i nowych elementów.

Zbiory: Historia Nowego Dworu Maz. i okolic

Fort nie uległ żadnym zniszczeniom podczas I wojny światowej. W okresie międzywojennym był nadal wykorzystywany przez wojsko. Zmodernizowano część umocnień, głównie tradytory oraz zainstalowano pancerną kopułę obserwacyjną. Taką samą kopułę zamontowano na forcie VII w Cybulicach. Instalowano także urządzenia wentylacyjne, których pozostałości zachowały się do dzisiaj. Podobne urządzenia zachowane są w stanie szczątkowym także na forcie w Zegrzu.

W czasie II wojny światowej fort znajdował się na linii walki, ale nie doznał żadnych zniszczeń i jest perfekcyjnie zachowany do dzisiaj.

Po wojnie fort był wykorzystywany przez wojsko jako składnica amunicji. Na terenie fortu do dzisiaj znajdują się liczne ćwiczebne bomby wykonane z betonu. Wybudowano kilka budynków magazynowych w fosie przy przeciwskarpie.

W roku 2013 fort został wpisany do rejestru zabytków (Fort II „Kosewo” (Twierdza Modlin), 1883-88, po 1894, nr rej.: A-1127 z 8.03.2013).

Dane z www.forty.waw.pl

Prochownia P3 Ogród Komendanta – zapole fortu II Kosewo

Betonowa prochownia P3 została wybudowana na przełomie XIX i XX wieku, ok. 1500 m na południowy zachód od fortu II w Kosewie.

Według ewidencji zabytków prochownia powstała w 1896 roku. Prochownia została wybudowana w zagłębieniu, dosyć sporym wąwozie, posiada dwa podstawowe pomieszczenia magazynowe komory prochowej, jedno pomieszczenie techniczne, dwa korytarze oraz trzy mniejsze pomieszczenia pomocnicze. Dwa korytarze i trzy pomieszczenia wychodzą do wspólnej przelotni osłaniającej wejścia przed ostrzałem. Część ścian wykonano z cegły, ale większość to konstrukcja betonowa. Całość osłonięta ziemnym nasypem. Na stropie posiadała cztery wysokie, metalowe kominy wentylacyjne. Jest to obiekt bliźniaczy do prochowni P2 i P8. W bezpośrednim sąsiedztwie prochowni poprowadzona była linia kolejki od fortu I, przez prochownie P2 i P3, fort II, prochownie P4 i P8 aż do głównej linii kolejowej. Prochownia P3 była też zapleczem dla mało znanej linii ziemnych umocnień pomiędzy fortem I i miejscowością Szczypiorno.

 

Fort III

Fort III w Pomiechówku to element wewnętrznego pierścienia ceglanych fortów z lat 80 XIX w. W późniejszych latach był modernizowany i zachował się w idealnym stanie do dzisiaj. W latach II wojny światowej stał się miejscem śmierci tysięcy ofiar hitlerowskich zbrodni.

Fort został wybudowany w latach 1883-88 w ramach pierwszego, wewnętrznego pierścienia fortów Twierdzy Modlin. Powstał bazując na typowym projekcie F1879. Posiadał narys barkanu, z dwoma czołami, dwoma barkami i szyją. Powstał jako dzieło dwuwałowe z niskim wałem piechoty i wysokim wałem artylerii. Do obrony fosy służyły dwa kojce skarpowe umieszczone na styku czoła i barku oraz główna kaponiera skarpowa umieszczona na styku dwóch fragmentów czoła. Wokół całej skarpy powstał mur Carnota, a dodatkowo przeciwskarpa w części czołowej posiadała mur oporowy. W szyi powstały koszary bronione przez kwadratową, wolnostojącą kaponierę, wbudowaną w linię muru Carnota. Wszystkie elementy fortu wymurowano z cegły. Dodatkowo posiadał ceglane schrony pogotowia i prochownie.

Zakończenie budowy fortu zbiegło się w czasie z wynalezieniem nowoczesnych ładunków wybuchowych, które znakomicie radziły sobie z ceglanymi umocnieniami. Nowo powstały fort wymagał więc pilnej modernizacji, którą wykonano dopiero w latach 1912-1914.

W trakcie przebudowy zlikwidowano dwa wały, pozostawiając tylko jeden. Ceglany mur oporowy w części czołowej przebudowano na betonową przeciwskarpę. Elementy bojowe takie jak kojce skarpowe zostały zlikwidowane, a zamiast nich powstały betonowe kaponiery przeciwskarpowe. Wybudowano także betonowe tradytory, dodatkowe schrony pogotowia i prochownie. Do czasu rozpoczęcia I wojny światowej wszystkie prace budowlane zostały zakończone, czego nie udało się wykonać na części umocnień Twierdzy Modlin.

W trakcie I wojny światowej fort znajdował się na głównej linii niemieckiego natarcia, ale ostatecznie większość walk odbyła się na terenie pobliskiej grupy fortowej Carski Dar. Fort III został zdobyty przez Niemców 19 sierpnia 1915 roku.

W okresie międzywojennym przez pewien czas stacjonował tutaj pułk polskiej piechoty. Od 1926 roku fort pełnił funkcję magazynu uzbrojenia.

W trakcie kampanii wrześniowej 1939 roku fort znajdował się na linii natarcia wojsk niemieckich. Fort był broniony przez 21 dni aż do kapitulacji Twierdzy Modlin i nie został zdobyty podczas walki.

W trakcie II wojny światowej fort stał się więzieniem, początkowo dla jeńców wojennych, a następnie od 1940 roku był obozem dla wysiedlanych Polaków. Od 1941 roku stąd wywożono transporty Polaków na roboty do Niemiec. Przez pewien czas na forcie zorganizowano getto dla Żydów, gdzie wykonano też egzekucje na ok. 10 000 osób.

Od 1942 roku rozpoczęła się najczarniejsza historia fortu. Stał się więzieniem karno-śledczym Gestapo, czyli faktycznie obozem śmierci dla polskich obywateli.

Od 1952 roku fort stał się ponownie składnicą wojskowej amunicji i miał takie przeznaczenie aż do roku 2006.

Fort przetrwał wszystkie wojny praktycznie bez żadnych zniszczeń. Podziwiać można większość drzwi pancernych, okiennic i nawet elementy wyposażenia. Pozostały także elementy niemieckiego więzienia oraz przerażające swoją historią zapiski zamordowanych więźniów.

W 2009 roku fort III został wpisany do rejestru zabytków (Fort III „Pomiechówek” (Twierdza Modlin), 1883-88, 1894, nr rej.: A-861 z 11.05.2009).

Aktualnie fort jest w posiadaniu Agencji Mienia Wojskowego. Gmina Pomiechówek bezskutecznie starała się o przejęcie fortu, natomiast AMW starała się sprzedać niepotrzebne już wojsku fortyfikacje. Ostatecznie, ze względu na wojenną historię fortu, Mazowiecki Wojewódzki Konserwator Zabytków nie zgodził się na sprzedaż fortu przez AMW. Wydawało by się, że w ten sposób gminie łatwiej byłoby uzyskać prawa do fortu – nic bardziej mylnego. Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz Rada Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa zadecydowały, że fort ma pozostać w rękach Skarbu Państwa i nie może zostać użytkowany do żadnych celów komercyjnych, w tym także na cele planowanego przez gminę muzeum.

Od marca 2018 roku teren fortu został przejęty przez Instytut Pamięci Narodowej IPN na cele badań. Wstęp na fort został zamknięty, nie będzie na razie możliwości organizowania wycieczek.

Dane z www.forty.waw.pl

Foto CAW  ze strony Historia Gminy Czosnów
Pocztówka z 27 października 1939 roku podpisana fort III. Aukcja ebay.
Źródło: Bundesarchiv

Prochownia P4 Czerwona – zapole fortu III Pomiechówek

Ceglana prochownia P4 została wybudowana na międzypolu fortu II Kosewo i fortu III Pomiechówek. Jest to pojedynczy obiekt, możliwe że pierwotnie był otoczony wałem z fosą tak jak prochownia P1.

Prochownia powstała w ramach budowy pierwszego pierścienia fortów pod koniec XIX wieku. Konstrukcja podobna po koszar w starych ceglanych fortach, w tym przypadku jest to dziesięć pomieszczeń z oknami i drzwiami (dwa mniejsze pomieszczenia, osiem większych), otoczonych korytarzem mającym na celu izolację od wilgoci oraz komunikację (jest wejście z korytarza do większych pomieszczeń). Całość przykryta nasypem ziemnym. W bezpośrednim sąsiedztwie prochowni poprowadzona była linia kolejki od fortu I, przez prochownie P2 i P3, fort II, prochownie P4 i P8 aż do głównej linii kolejowej oraz odgałęzienie do fortu III.

Prochownia P4 nazywana jest „Czerwoną” w odróżnieniu od pobliskiej prochowni P8 nazywanej „Białą”, przy czym prochownia „Czerwona” jest wykonana z czerwonej cegły ale pomalowanej szpetnie na biało. Częściowo zniszczony jest nasyp na stropie prochowni. Prochownia jest czyszczona z białej farby, okoliczny teren jest równany i porządkowany (stan na wiosnę 2018 r.).

W latach 1912-15 powstał wokół Modlina drugi pierścień fortów (od IX do XVIII) wraz z dziełami pośrednimi (od D-1 do D-10). Tylko nieliczne z tych obiektów zostały ukończone do czasu rozpoczęcia wojny. Na części umocnień nawet nie rozpoczęto prac budowlanych.

Fort XV Carski Dar

W latach 1912-15 w pobliżu miejscowości Brody powstała grupa forteczna Carski Dar, składająca się z fortu, koszar, tradytora i punktu oporu. Przez środek grupy fortowej przebiegała linia Kolei Nadwiślańskiej.

W 1909 roku nastąpiły znaczące zmiany w rosyjskim wojsku. Powstała nowa koncepcja obrony zachodniej granicy cesarstwa, w wyników której obronę planowano przenieść w głąb kraju. Nowy Minister Wojny wydał rozkaz zniszczenia umocnień m.in. Warszawy i Zegrza. Twierdza Modlin natomiast miała być rozbudowana i pełnić rolę punktu oporu do czasu nadciągnięcia odsieczy z głębi Rosji. W 1912 roku rozpoczęto budowę drugiego, zewnętrznego pierścienia fortów wokół Modlina. Nowe dzieła otrzymały numerację od IX do XVIII oraz dzieła pośrednie od D-1 do D-10. Jednocześnie przystąpiono do kolejnej modernizacji starych fortów. Nowe umocnienia powstawały głównie wg. planów fortów standardowych Wieliczki oraz Bujnickiego. Wybudowano także grupy fortowe bazujące na projektach inż. Bujnickiego – Janówek, Goławice oraz Carski Dar.

Grupa fortowa Bujnickiego (GF1908/12) to samodzielny ośrodek oporu składający się z kilku dzieł wybudowanych na głównej pozycji obrony. Składał się z fortu głównego (często był to stary fort artyleryjski), fortów pomocniczych (fortów pośrednich lub punktów oporu), baterii artyleryjskich i koszar obronnych. Wszystko połączone było ze sobą rowem fortecznym, zasiekami i elementami fortyfikacji polowej.

W latach 1912-15 w pobliżu miejscowości Brody powstała grupa fortowa Carski Dar składająca się z następujących elementów:

Całość otoczono częściowo rowem fortecznym z zasiekami z drutu kolczastego. Przez środek grupy biegła linia Kolei Nadwiślańskiej. W okolicznych lasach dodatkowo powstały liczne ziemne umocnienia, okopy, transzeje i stanowiska dla armat.

Fort XV (XVa) powstał na północ od torów kolejowych jako główne dzieło grupy fortowej. Wybudowano go na podstawie standardowego fortu Bujnickiego z 1910 roku, czyli jednowałowy fort o narysie trójkąta, otoczony suchą fosą. Fosa w części szyjowej łączyła się z rowem grupy fortowej. Dodatkowo przedpole fortu miało być zaminowane. Zasadniczą częścią fortu była podwalnia – duży, długi schron umieszczony pod nasypem wału czołowego. Na stropie podwalni powstały betonowe stanowiska strzeleckie dla piechoty. Podwalnia miała być także wyposażona w dwa pancerna stanowiska obserwacyjne. Na wale w barkach fortu miały być umieszczone dwie pancerne kopuły dla szybkostrzelnych działek. Niestety żaden pancerz nigdy nie dotarł do fortu – zabrakło na to czasu. Fort ten miał być bezpośrednio narażony na ostrzał przeciwnika, więc nie przewidywano w nim funkcji mieszkalnych. Nie wybudowano koszar, więc podwalnia pełniła także funkcje koszarowe na czas walk i prawdopodobnie była wyposażona w składane prycze na ścianach.

Fosa czołowa fortu miała być broniona z centralnie umieszczonej kaponiery, połączonej z podwalnią za pomocą długiej poterny. Niestety wybudowano tylko kilkanaście metrów poterny oraz wykonano wykopy pod kaponierę. Obecnie poterna zakończona jest ślepą ścianą a w miejscu kaponiery jest małe jeziorko. Także szyja fortu miała posiadać własną kaponierę połączoną z podwalnią długą poterną. Wybudowano częściowo bardzo prowizoryczne, kamienno-betonowe umocnienia kaponiery szyjowej oraz zaczątek poterny prowadzącej do niej z podwalni. Bezpośrednio na zapolu fortu planowano wybudować ziemny rawelin, pełniący rolę tradytora – nie ma pewności czy powstał, istnieje tam tylko mały schron wybudowany w sposób prowizoryczny.

Od czasu opuszczenia umocnień przez Rosjan fort był cały czas w rękach wojska. Przez wiele lat fort był wykorzystywany przez polskie wojsko na cele magazynowe.

Koszary dla załogi grupy fortowej wybudowano na lewej flance grupy, jako pojedynczy, wolnostojący obiekt. Okna umieszczone zostały wysoko aby doświetlić pomieszczenia i nie pełniły zadań bojowych. Koszary zaprojektowane zostały aby pomieścić pół kompanii piechoty czyli ok. 80-100 żołnierzy. Był to jednocześnie ośrodek oporu otoczony wałem ze stanowiskami ckm. Dzieło posiadało do obrony niewielką kaponierę szyjową. Niedaleko koszar znajduje się także betonowe stanowisko obserwacyjne wkomponowane w wał otaczający całą grupę. Koszary znajdują się obecnie poza terenem wojskowym i można zwiedzać je bez przeszkód.

Tradytor lewej flanki grupy fortowej wybudowano kilkaset metrów w na południe od koszar w stronę torów kolejowych. Jest to wolnostojące, pojedyncze dzieło osłonięte przebiegającą wokół całej grupy fosą. Na stropie tradytora zaplanowano umieszczenie pancernej kopuły artyleryjskiej. Niestety nie dotrwała ona do naszych czasów, być może nie została ostatecznie zamontowana. Obecnie tradytor znajduje się poza terenem wojskowym i można zwiedzać go bez przeszkód

Punkt oporu (fort XVb) powstał po drugiej stronie torów kolejowych, na prawej flance grupy fortowej. Dzieło to posiada narys pięcioboku, zostało otoczone fosą i wałem połączonym z rowem grupy fortowej. Składa się z tradytora i kaponiery połączonych poterną. Kaponiera służyła do obrony fosy a tradytor do ostrzału przedpola. Na wale powstały stanowiska strzeleckie z betonowym przedpiersiem oraz schrony pogotowia. W okresie międzywojennym do tradytora dobudowano fragment schronu oraz umieszczono na stropie pancerną kopułę obserwacyjną. Obecnie fort jest użytkowany przez wojsko i jest niedostępny do zwiedzania.

Prace budowlane na terenie grupy fortowej zakończono tuż przed niemieckim atakiem w 1915 roku, a jeszcze rok wcześniej zaawansowanie budowy było na poziomie ok. 50%. Część budowli powstała w wielkim pośpiechu i została wykonana częściowo prowizorycznie, nie powstały do końca kaponiery głównego fortu. Miejscami zamiast betonu do budowy zastosowano kamienie. Mimo wszystko całość grupy fortowej, jako jedynej w twierdzy Modlin, została wybudowana prawie do końca. Odcinek pomiechowski był najsilniejszą częścią twierdzy, były tutaj znakomite warunki terenowe do obrony dzięki położeniu w środku kompleksów leśnych nad Wkrą. Jednocześnie dla wojsk niemieckich był to najlepszy kierunek do ataku, ze względu na możliwość wykorzystania linii kolejowej. Niemieckie wojska tylko koleją mogły przetransportować na miejsce duże ilości ciężkiej artylerii i zaopatrywać ją w amunicję, co też uczyniły w trakcie wojny.

W dniach 8-9 sierpnia 1915 roku wojska niemieckie nadciągnęły w okolice Modlina i rozpoczęły przygotowywanie do ataku. 13 sierpnia Niemcy rozpoczęli natarcie. Forty grupy Carski Dar zostały zbombardowane przez wrogą artylerię, jednakże nie ucierpiały znacząco. Natomiast znacząco wpłynęło to na załogę, składającą się głównie ze słabo wyszkolonych i słabo wyposażonych żołnierzy, nieznających zasad obrony twierdzy. Dodatkowo obrońcom cięgle brakowało amunicji, chociaż mieli pod dostatkiem artylerii. Inną sprawą jest całkowity brak pomysłu na użycie tej artylerii, która została rozstawiona mniej więcej równomiernie na całej długości linii obrony wokół Modlina, zamiast skoncentrować się na głównych liniach obrony. Niemcom udało się 16 sierpnia zająć punkt oporu na prawym barku grupy Carski Dar (XVb). Dokonali tego żołnierze 5-tej i 6-tej kompanii 101 Saksońskiego Pułku Landwehry. Piąta kompania poniosła szczególne straty w boju w wyniku omyłkowego ostrzału własnej artylerii. Następnego dnia padł także główny fort XV (XVa). Dzielnie bronił się ppor. Maliński zabarykadowany w jednym ze schronów fortu XV (XVa). Poddał się dopiero po wysadzeniu pancernych drzwi, które go chroniły. Wojska niemieckie przeniosły siłę ataku na fort XVI (XVIa) i dzieła D-7 (XVIb) i D-8 (XVIc). Umocnienia grupy Carski Dar, chociaż aktywnie uczestniczyły w obronie Modlina, nie ucierpiały na tym chociaż widać z nich ślady walki.

W trakcie wojny polsko-bolszewickiej 1920 roku, w dniu 16 sierpnia wojska rosyjskie otrzymały rozkaz zajęcia fortów XIV, XV i XVI. Rosyjski plan nie udał się i jeszcze przed południem tego dnia Polacy skutecznie natarli na wojska rosyjskie, w wyniku czego wróg wycofał się i nie powtórzył już ataku na forty. Polskie wojska kontynuowały natarcie w stronę Nasielska i Serocka. 

W okresie międzywojennym fort XV był wykorzystywany przez polskie wojsko jako magazyn. Pozostałe umocnienia stały niezagospodarowane lub testowano na nich elementy pancerne z huty Ostrowiec. Do tradytora na prawej flance grupy dobudowano schron bojowy z pancerną kopułą obserwacyjną na stropie. Także na stropie pobliskiej podwalni zamontowano półkopułę obserwacyjną. Na południowy-wschód od grupy fortowej w 1936 roku wybudowano dwukondygnacyjny, eksperymentalny schron bojowy. Został on wyposażony w strzelnice dla ckm oraz dla moździerzy. Na stropie umieszczono dwie pancerne kopuły (bojową i obserwacyjną) wyprodukowane w hucie Ostrowiec.

Od końca II wojny światowej cały teren grupy fortecznej był zajęty przez Wojsko Polskie. Nad torami kolejowymi żołnierze mieli wybudowaną kładkę do komunikacji. Obecnie zagospodarowany jest tylko punkt oporu, a główny fort, koszary i tradytor stoją nieużywane.

Dane z  www.forty.waw.pl

Szkic pochodzi z W. Jakowlew, N. Szmakow „Długotrwałe formy fortyfikacji na początku i podczas wojny imperialistycznej 1914-1918” Moskwa, VIA RKKA, 1936.

Grupa Fortowa Goławice XIVa i XIVb

Fort XIVb w Goławicach był budowany w latach 1912-1915 w ramach zewnętrznego pierścienia fortów Twierdzy Modlin. Fort ten miał być głównym elementem grupy fortowej Goławice. Na południowy-wschód powstał samodzielny fort XIV (XIVc) Goławice.

Na terenie Goławic zaplanowano kilka różnych umocnień, stąd jest spore zamieszanie z numeracją poszczególnych obiektów. Miała powstać grupa fortowa oraz pojedynczy fort składające się w sumie z:

  • Fort XIV – pojedynczy fort na polach obok Goławic, czasami nazywanego fortem Toruń. Inna numeracja – na Wikipedii XIV, na mapach niemieckich i francuskich XIVc, w rejestrze zabytków i u Jastrzębskiego XIVb.
  • Fort XIVb – opisywany tutaj główny fort grupy fortowej Goławice. Inna numeracja – na Wikipedii, mapach niemieckich i francuskich XIVb, w rejestrze zabytków i u Jastrzębskiego XIVa.
  • Fort XIVa – małe dzieło z tradytorem na brzegu Wkry, część grupy fortowej, na zachód od głównego fortu XIVb, Wykonano część prac budowlanych.
  • Dzieło pośrednie, część grupy fortowej, na wschód od fortu głównego XIVb. Obiekt raczej nigdy nie został wybudowany, nie ma pewności czy faktycznie był planowany. Ewentualnie na mapach zaznaczone jest jedno z licznych dzieł ziemnych budowanych w czasie wojny. Występuje na materiałach Jakowlewa i Bochenka.
  • Być może dzieło pośrednie na zachód od fortu XIV, a na południe od głównego fortu XIVb. Ten obiekt występuje tylko na niektórych mapach niemieckich i francuskich jako fort XIVa, stąd możliwe że to jednak tylko błąd kartografów i chodzi o dzieło obok głównego fortu.

Główna część grupy Goławice to centralny fort XIVa wybudowany na planie trapezu oraz małe dzieło z tradytorem na zachód od fortu, nad brzegiem rzeki Wkra. Podstawową częścią głównego fortu była duża podwalnia, otoczona rowem fortecznym. Fosa była broniona z kaponiery przeciwskarpowej w prawym barku. Na prawym barku zaplanowano także tradytor do obrony międzypola. Przeciwskarpa została połączona z podwalnią za pomocą głębokiej poterny. Na stropie podwalni powstały stanowiska bojowe z betonowym przedpiersiem.

Grupa fortowa nie została wybudowana do końca. Główny fort posiada całą przeciwskarpę i poternę, dużą część fosy prawego barku i czołowej, ale bez fosy lewego barku i szyjowej. Powstał prowizoryczny tradytor, wybudowany częściowo z kamienia. Nie wiadomo czy miała powstać kaponiera szyjowa. Małe dzieło powstało w postaci ziemnej działobitni do obrony lewego międzypola, z małym schronem. Umieszczono tutaj także pompę do czerpania wody z rzeki, którą doprowadzono do głównego fortu wodociągiem. Całość grupy została otoczona przeszkodami z drutu kolczastego.

Na potrzeby budowniczych i zaopatrzenia budowy kompleksu fortów, na południe od fortów, nad brzegiem Wkry powstała osada, która z czasem przekształciła się w miejscowość Goławice Drugie. Mieszkała tam spora społeczność żydowska i w związku z tym potocznie nazywano to miejsce Jerozolimką.

W trakcie I wojny światowej cały odcinek pomiechowski, tj. forty XIV, XV i XVI, był od początku planowany jako zarówno główny kierunek niemieckiego ataku. Plany takie były w dowództwie obu stron konfliktu. Wynikało to głównie ze względu na przebiegającą tędy linię kolejową, którą dostarczana była artyleria i amunicja do niej. W czasie działań wojennych, od 10 sierpnia 1915 roku, siły niemieckie cały czas patrolował okolice i ostrzałem zmuszały robotników do przerywania prac przy fortyfikacjach. W międzyczasie przygotowywano stanowiska niemieckiej artylerii, do której zapasy transportowane były ze stacji kolejowej Świercze. Stacja kolejowa w Nasielsku była w tym czasie cały czas ostrzeliwana przez Rosjan. Rosjanie niestety nie zniszczyli linii kolejowej podczas wycofywania się. 13 sierpnia rozpoczął się atak niemiecki, poprzedzony ostrzałem artylerii. Straty materialne po ostrzale były mała, ale bardzo ucierpiało morale słabo wyszkolonych sił rosyjskich. 14 sierpnia Niemcy rozpoczęli główny atak intensywnym ostrzałem fortów XV i XIV, ale także mniejszym w kierunku fortów XIV i dzieła D8. Fort XIVa został trafiony dwoma pociskami, które nie wyrządziły większej szkody. Główny szturm trwał w stronę grupy Carski Dar, i dopiero po ciężkich walkach, po upadku fortu XV, siły zostały skierowane na fort XVI a potem w stronę Goławic. Grupa fortowa Goławice została opuszczona przez Rosjan 17 sierpnia, bez walki i bez wysadzania umocnień ze względu na brak materiałów wybuchowych. Tak zakończyło się panowanie Rosjan w tym rejonie.

W trakcie wojny polsko-bolszewickiej 1920 roku, w dniu 16 sierpnia wojska rosyjskie otrzymały rozkaz zajęcia fortów XIV, XV i XVI. Rosyjski plan nie udał się i jeszcze przed południem tego dnia Polacy skutecznie natarli na wojska rosyjskie, w wyniku czego wróg wycofał się i nie powtórzył już ataku na forty. Polskie wojska kontynuowały natarcie w stronę Nasielska i Serocka. Zachowała się z tego czasu pocztówka opisana „Fort XIV silnie atakowany przez bolszewików”, chociaż moim zdaniem zdjęcie to pochodzi jednak z innego fortu twierdzy.

Fort XIVb oraz teren dzieła XIVa był we władaniu wojska przez cały okres PRL. Wojsko nie wykorzystywało umocnień, ale kilka razy potraktowano teren jako miejsce ćwiczeń saperów, czego efektem są wysadzone drzwi pancerne leżące do dzisiaj w jednym z przejść. W latach 80. XX wieku zaczęły powstawać tutaj nielegalne ogródki działkowe. W odróżnieniu od innych fortów, gdzie ogródki były lokowane na zewnątrz fortu a same umocnienia były nieużywane, w Goławicach został rozparcelowany cały teren. Ostatecznie fort jest niedostępny do zwiedzania, a każdy fragment umocnień jest we władaniu innej osoby. Poterna pod fosą oraz fragment przeciwskarpy jest zalany i służy działkowcom jako źródło wody, mają zainstalowaną tam hydrofornię. Ogromne wrażenie na zwiedzających robi wejście do poterny od strony przeciwskarpy – jest tam bardzo duża przestrzeń, podobna jak na forcie XVI.

Zdjęcie C.U.F.

Fort D5

Nieistniejące dzieło pośrednie D5 w miejscowości Falbogi Borowe powstało w latach 1912-1915 w ramach zewnętrznego pierścienia forów Twierdzy Modlin.

Budowę fortu rozpoczęto w 1912 roku, tuż przed wybuchem I wojny światowej. Fort zlokalizowano we wsi Falbogi Borowe, na skraju lasu, na linii łączącej fort w Błogosławiu z Goławicami. Na zachowanych mapach fort ma narys trapezu, ale to jedyne co wiadomo na temat umocnień. Ślady terenowe wskazują raczej na budowę podobną jak sąsiedniego dzieła D6, czyli mała luneta ok. 130 metrów szerokości, dużo mniejsza niż to wynika z mapy.

Dane z www.forty.waw.pl

Fort D6

Nieistniejące dzieło pośrednie D6 powstawało na granicy miejscowości Śniadówko w latach 1912-1915 w ramach zewnętrznego pierścienia forów Twierdzy Modlin.

Budowę fortu rozpoczęto w 1912 roku, tuż przed wybuchem I wojny światowej. Fort zlokalizowano na skraju lasu we wsi Śniadówko, na linii łączącej fort w Błogosławiu z Goławicami. Ślady terenowe wskazują, że konstrukcja była podobna jak także nieistniejącego dzieła D3.

Nie wiadomo jaką część prac budowlanych wykonano, na mapach Lidar widać narys fortu w kształcie trójkąta lub lunety o szerokości ok. 130 metrów, czyli wykonano prace ziemne. Obecnie jest to pole uprawne, ze śladami terenowymi po forcie oraz jednym, małym fragmentem schronu o bliżej nieokreślonym przeznaczeniu. W pobliskim lesie można odnaleźć starą drogę forteczną – leśna droga utwardzona kocimi łbami.

Dane z www.forty.waw.pl

Fort D8

Zewnętrzna linia umocnień miała być zbudowana w odległości 5,33-8,53 km od cytadeli i składać się z 10 fortów głównych (od F-IX do F-XVIII) oraz z minimum 9 dzieł pośrednich (dzieł uzupełniających od D-1 do D-9). Długość zewnętrznego pierścienia wynosiła 45 km. Zakładano, że na ważnych kierunkach niektóre forty i dzieła uzupełniające tworzyć będą węzły ufortyfikowane grupami fortowymi.

Wzorcami teoretycznymi wznoszonych dzieł miały być rozwiązania rosyjskie gen. prof. K.I. Wieliczki – fort „F1909” oraz gen. prof. N.A. Bujnickiego – fort „F1910” i koncepcja grupy fortowej „GF1908/12”.
Dla pomocniczych dzieł adoptowano rozwiązania techniczne niemieckiego standardowego punktu oporu piechoty z 1900 r. – „ISP1900” oraz francuskiego standardowego dzieła pośredniego z 1902 r. – „OI1902”.

Rozpoczęte w 1913 prace budowlane obejmowały zewnętrzny pierścień fortów (11 fortów głównych i 11 dzieł pomocniczych), magazyny amunicyjne w sektorze „północnym” i „południowym” (prochownie pomiędzy fortami F-2 i F-3 oraz „Ordona” i „Zajączka”) a także wewnątrz cytadeli (3 prochownie pomiędzy wewnętrznym i zewnętrznym obwarowaniem cytadeli).

Zadaniem dzieła D-8 Czarnowo było zamknięcie doliny Narwi we wschodniej części twierdzy oraz drogi wiodącej do Serocka. Jest to umocnieniem o konstrukcji betonowej – tradytor artyleryjski dla trzech dział broniony przez kaponierę oraz schron-podwalnę wybudowany według wzorca teoretycznego OJ-1902. Wał główny dzieła wyposażono w stanowiska dla piechoty oraz betonowe schrony obserwacyjne. Nie zamontowano planowanych stanowisk pancernych.

Pod drogą 62 znajduje się tunel, który często jest mylony ze zwykłym przepustem wodnym. Tymczasem został on wybudowany jako jeden z elementów infrastruktury fortecznej. Przebiegając pod drogą łączył fosę fortu D8 z dziełem D7 i fortem XVI. Obecnie tunel jest częściowo wzmocniony metalową konstrukcją. Po stronie fortu niestety prowadzi na płot i nie zapewnia już dojścia do fosy fortu.

Fort XVI

Podstawę budowy Fortu XVI Czarnowo stanowił wzorzec teoretyczny Wieliczki „F1909″.

Fort miał narys trapezu. Głównym elementem schronu była podwalnia ciągnąca się pod głównym wałem. Na wale znajdowały się stanowiska bojowe dla piechoty i betonowe schrony. Nie zamontowano jednak kopuł pancernych. Z podwalni wyprowadzono dwie poterny. Jedna prowadziła do dużej kaponiery przeciwskarpowej u styku czoła i lewego barku. Druga biegła w kierunku szyi, gdzie miano zbudować kaponierę szyjową. Pomiędzy podwalnią a planowaną kaponierą przygotowano dodatkowe pomieszczenia schronowe.

Źródła

Dane z www.forty.waw.pl

https://www.forty.waw.pl/index.php/twierdza-modlin/prochownie-fortow

Szkic pochodzi z W. Jakowlew, N. Szmakow „Długotrwałe formy fortyfikacji na początku i podczas wojny imperialistycznej 1914-1918” Moskwa, VIA RKKA, 1936

Foto CAW  ze strony Historia Gminy Czosnów

mazowsze.travel
Ryszard Bochenek, Twierdza Modlin, Warszawa 2003,
Lech Królikowski, Twierdza Warszawa, Warszawa: Dom Wydawniczy Bellona, 2002,
Piotr Oleńczak, Twierdza Modlin. Przewodnik historyczny z mapą, Wydawnictwo Rajd, Warszawa 2011