Historia społeczności

Początek żydowskiego osadnictwa na Mazowszu to wiek XIII, jednak pierwsze zapiski o Żydach na terenie gminy, a właściwie parafii Pomiechowo, odnajdujemy dopiero w 1775.  Dokument wizytacji kościoła parafialnego pomiechowskiego mówi o Żydach, „którzy w karczmach dworskich zostaią” i podaje liczby „starych nr 8, młodszych nr 14”, w sumie 22 wyznawców religii mojżeszowej.

W 1807 władze Księstwa Warszawskiego sprowadzają do Pomiechowa społeczność żydowską, by w ten sposób wesprzeć rozwój budowy twierdzy  – Żydzi mieliby być „najlepszymi kupcami i dostawcami żywności” (Oleńczak, str. 35).

Żydowska społeczność w Pomiechowie od końca XIX w. posiadała drewniany dom modlitwy.

1914 – w związku z rozpoczęciem wojny i wprowadzeniem stanu wojennego, komendant Twierdzy Modlin, gen. Mikołaj Bobyr  zarządził w sierpniu akcję wysiedlania osób niepożądanych z okolic Twierdzy: były to osoby pochodzenia niemieckiego i żydowskiego.

1921 – powszechny spis ludności pokazał że w gminie zamieszkiwało 227 osób wyznania mojżeszowego; jednocześnie narodowość żydowską zadeklarowało 206. Na tle liczebności całej gminy (8310) nie było ich wielu, a na tle Pomiechówka (666) był to 30% społeczności.

Gmina pomiechowska była znacznie mniej liczna niż niedalekie gminy nowodworska i zakroczymska; niemniej posiadała własną drewnianą bożnicę, mykwę (rytualną łaźnię) i bibliotekę. Życie i domy żydowskie koncentrowały się między ulicą Kupiecką (na której znajdowały się żydowskie sklepiki) a III Fortem (teren obecnej Biblioteki i GOKu). Ze względów strategicznych cała zabudowa była drewniana. Wśród Żydów pomiechowskich można było znaleźć przedstawicieli takich zawodów jak: piekarz, krawiec, kupiec. W pobliskiej cegielni w Kosewie zatrudnione były w dwie osoby, Polak i Żyd.

źródło: Polona

W 1939 w trakcie niemieckiej ofensywy drewniana zabudowa na esplanadzie III Fortu spłonęła. W tej sytuacji większość Żydów przeniosła się do okolicznych miejscowości i do Warszawy, gdzie później znaleźli się w getcie. Większość z nich zginęła w obozach śmierci. Nieliczni ukrywali się w Pomiechówku i okolicach, ostatecznie bez skutku.

 

W III Forcie, w którym Niemcy utworzyli obóz koncentracyjny, zwożono Żydów z północnego Mazowsza.  „Od lipca 1941 r. w Forcie zaczęli Niemcy osadzać wyłącznie Żydów. Celem tej akcji było zmniejszenie zagęszczenia ludności w gettach północnego Mazowsza. Do Fortu III trafili Żydzi z Nowego Dworu Mazowieckiego, Płońska, Mławy, Ciechanowa, Bodzanowa, Sierpca, Bieżunia, Zakroczymia i Raciąża”. Niemcy wymordowali tam ponad 2500 Żydów.

Postacie

Przedwojenne żydowskie nazwiska związane z Pomiechówkiem to Słucki, Bojmowicz, Złotnik, Szlagman, Kirsztejn, Brawerman, Fajnsztajn, Kacperowski. Kilkoro z najbardziej prominentnych postaci to:

  • Izrael Słucki, kupiec. Z żoną Kają (z Zakroczymia, z domu Bizoner) mieli kilkoro dzieci. Część rodziny Słuckich przez jakiś czas ukrywała się w Pomiechówku, gdzie zginęli.
  • Benajmin Bojmowicz był właścicielem piekarni. Z żoną Sarą mieli dwóch synów. Trafili do warszawskiego getta.
  • Hersz Kirsztejn był krawcem. Ożeniony z Kają, mieli kilkoro dzieci.
  • Saul Złotnik był kupcem. Miał jednego syna. Zginął w Auschwitz.
Izrael Słucki
Gerson Słucki
Bela Słucka (po lewej; razem z…?)
Gerszon Mack

 

Mieszkańcy wyznania mojżeszowego.

 

Obiekty

Bóżnica 

Bóżnica w Pomiechówku mieściła się w pobliżu ul. Kupieckiej, w rejonie zamieszkałym głównie przez Żydów. Był to niepozorny, drewniany budynek kryty naczółkowym dachem z gontu. Pierwotnie służył jako magazyn zbożowy. W 1886 r. podjęto decyzję o przebudowaniu go i adaptacji na dom modlitwy dla żydowskiej społeczności miasteczka. Po remoncie we wnętrzu wydzielono trzy pomieszczenia. Od południa mieściła się główna sala modlitewna kształtem zbliżona do prostokąta. W ścianie wschodniej znajdował się aron ha-kodesz ze zwojami Tory. W centralnym punkcie pomieszczenia stała bima. Od strony północnej budynku zlokalizowano sień oraz prawdopodobnie babiniec

Bóżnica została zniszczona przez Niemców jesienią 1939 roku. Znamy jej wygląd wyłącznie dzięki rysunkom i planowi przebudowy z 1886 roku.

Plan bożnicy w Pomiechówku. AGAD, oddz. Mława

Mykwa (rytualna łaźnia)

Biblioteka

 

Wszystkie wymienione obiekty nie istnieją.

Z kroniki

Podpunkt „Z kroniki” zbiera okruchy dnia codziennego, które uzupełniają szerszą Historię Społeczności.

  • 1811 – dzierżawa cegielni w Kosewie przeszła w ręce Żyda wyszogrodzkiego o nazwisku Machwitz; w interes zaangażowany został też Matys Goldman, późniejszy starszy kahalny Twierdzy Modlin.
  • 1877 – wypadek kolejowy w wyniku nieudanej kradzieży drewna z lasu państwowego przez dwóch pomiechowskich Żydów: Jakuba Glicksberg oraz jego zięcia Icka Feindsteina. W trakcie przejazdu przez tory o godzinie 4 rano utknęli na przejeździe. Usłyszawszy nadjeżdżający pociąg w z Mławy zeszli z wozu i próbowali zatrzymać pociąg. Ten uderzył w wóz z taką siłą, że wyrzucił wóz na znaczną odległość, co samemu pociągowi nie zaszkodziło, ani nikt nie został uszczerbku na zdrowiu. Winni zostali pociągnięci do odpowiedzialności.
  • 21 października 1890 w Orzechowie spaliła się stodoła Nuchima Cukiermana
  • Styczeń 1931 – pomiechowski rabin Jankiel Rozenberg przyjął u siebie cadyka z Radzynia Szlamę Lejnera. Wiązało się to z uroczystością obrzezania syna rabina.
  • Wrzesień 1939 r. Lekarzem z zbrojowni w Pomiechówku jest lekarz ppor. rez. Birencwajg Julian Klemens, działacz Socjaldemokracji Królestwa Polskiego i Litwy, Związku Młodzieży Socjalistycznej, PPS-Lewica, PPS, od grudnia 1939 r. działał w konspiracyjnej PPS (WRN) i Gwardii Ludowej PPS WRN, członek Zarządu Zjednoczenia Robotniczego Stowarzyszenia Spożywców „Proletariat”. W 1916 r. służył w 3, a następnie w 1 kompanii 1 baonu 1 pułku piechoty II Brygady Legionów. Brał m.in. udział w bitwie pod Kostiuchnówką. Po ukończeniu w 1923 studiów medycznych na Uniwersytecie Warszawskim był m.in. lekarzem II Gimnazjum Związku Nauczycielstwa Polskiego Szkół Średnich w Warszawie i kasy chorych powiatu warszawskiego. Współredaktor „Warszawskiego Kalendarza Lekarskiego”. Honorowy lekarz Związku Zawodowego Kolejarzy. Rozstrzelany w lesie pod Magdalenką 28.V.1942 r. (z „Na wzór Berka Joselewicza. Żołnierze i oficerowie pochodzenia żydowskiego w Legionach Polskich”)

Wzmianki prasowe

Dzień dobry, nr 17, 1931
Warszawska Gazeta Policyjna, nr 226, 1880
Gazeta Poranna 2 Grosze, nr 44, 1916

Wzmianki prasowe – pełna galeria

Źródła

Zdjęcia, wycinki

  • „Warszawska Gazeta Policyjna”, nr 226, 1880
  • „Dzień dobry”, nr 17, 1931
  • Gazeta Poranna 2 Grosze, R 5, nr 44, 16 luty, 1916 
  • Polona Strona główna | Polona
  • zdjęcia osób pochodzą z zasobów Gminy Pomiechówek