Historia

Historia cerkwi w Stanisławowie związana jest z pobliską Twierdzą Modlin. Od lat 40. XIX wieku wokół Twierdzy władze zaczęły sprowadzać osadników z rubieży Rosji, by w ten sposób wzmacniać wokół fortecy „żywioł rosyjski”. Osadnicy formalnie należeli do parafii św. Jerzego w Twierdzy, jednak by ułatwić im życie założono osobną świątynię, która znalazła się w bezpośrednim sąsiedztwie ich domów.

Konsekracji świątyni dokonano w 1846 r.. Cerkiew została oddana pod opiekę św. Aleksandry Męczennicy – stąd też ówczesna nazwa osady: Kolonia Aleksandryjska (jej historia znajdzie się w zakładce Wielokulturowość). Prawosławna parafia skupiała praktycznie wszystkich mieszkańców tego wyznania zamieszkałych wokół Nowogieorgijewska (ówczesna nazwa Modlina). W dniu konsekracji liczyła ona 400 wiernych.

Kapłan, diakon i ponomar mieszkali w drewnianych domach cerkiewnych. Obok domu proboszcza znajdował się budynek gospodarzy i niewielki sad, a oprócz tego miał on w użytkowaniu 2 dziesięciny ziemi cerkiewnej. Parafia była utrzymywana z urzędu. „Proboszcz cerkwi miał otrzymywać uposażenie w wysokości 600 rubli, diakon 120 rubli, a psalmista – 60 rubli rocznie. Ponadto wszyscy razem otrzymywali 185 rubli rocznie «na opał». Na potrzeby cerkiewne – prosfory, wino, kadzidło itp. – wyznaczono sumę 100 r. rocznie”.

W 1849 r. przy cerkwi otwarto szkółkę parafialną. Za działalność oświatową proboszcz otrzymywał pensum w wysokości 60 rubli. Za sprawą duchownego, podobne szkółki powstały w 1866 r. w Szczypiornie i następnego roku w Konstantynówce.

W 1884 r. car Aleksander III odwiedził Twierdzę Modlin; wstąpił także do cerkwi.

Fragment okładki z opowiadania o wizycie Aleksandra w Kraju Nadwiślańskim w 1884 r.

W 1888 r. 12 czerwca cerkiew Aleksandryjską odwiedzili Wielcy Kniaziowie Michaił Nikołajewicz i Siergij Michajłowicz, a 22 czerwca Wielki Książę Władimir Aleksandrowicz.

W 1890 r. 6 sierpnia cerkiew Aleksandryjską odwiedził Ekscelencja Leontij Arcybiskup Chełmsko-Warszawskiej eparchii.

W drugiej połowie XIX wieku liczba kolonistów rosyjskich w okolicy zaczęła się zmniejszać. Niektórzy po wywłaszczeniu sprzedawali ziemie i wracali do Rosji. Inni po prostu wtapiali się w miejscową ludność poprzez małżeństwa – jedyną różnicą pozostawała religia. Sama parafia rozrosła się terytorialnie. Według spisu cerkwi i duchowieństwa eparchii chełmsko-warszawskiej z 1886 r. do parafii św. Aleksandry należały: kolonia Aleksandryjska, Kosewka i Szczepiorna pow. płońskiego oraz kolonia Kontantynowska (Konstantynowka) pow. warszawskiego.

XX wiek

1907 parafia skupiała rekordową liczbę wiernych, bo aż 1305 osób.

Między rokiem 1908 a 1910 do Kolonii Aleksandryjskiej przybył arcybiskup warszawski Mikołaj. Przyjechał z letniej rezydencji prawosławnych biskupów warszawskich w Górze na uroczystości św. Jana Chrzciciela. Duchowny przybył do parafii z asystą kozacką, gdzie został powitany przez miejscowe władze, wiernych i wojsko twierdzy Nowogieorgijewsk, na czele z jej komendantem – gen. lejt. Nikołajem Pawłowiczem Bobyr’em. Cała okolica cerkwi została uroczyście przystrojona na to wydarzenie.

Na początku 1911 r. mieszkańcy Kolonii Aleksandryjskiej ufundowali pomnik cara Aleksandra II. Wydarzenie to miało związek z uwłaszczeniem ziem chłopskich. Uroczystość odsłonięcia i poświęcenia pomnika odbyła się 30 VIII 1911 roku.

W trakcie I wojny światowej zniszczeniom uległ budynek świątyni. W trakcie niemieckiej ofensywy ewakuował się ówczesny proboszcz. Parafia została na pewien czas bez opieki duchownej, a budynki parafialne zaczęły być używane przez osoby postronne. Stan ten utrzymywał się po odzyskaniu niepodległości. Parafianie, wsparci przez wójta gminy Pomiechowo, zabiegali do państwa o zmianę tego stanu rzeczy. O staraniach parafian, by państwo wyasygnowało pieniądze chociażby na remont świadczy zachowana korespondencja.

W II RP zmianom uległa organizacja kościoła prawosławnego w Polsce – do tej pory należał do rosyjskich struktur, a dopiero od 1925 uzyskał autokefalię. Państwo starało się rozciągnąć nad nim ściślejszą kontrolę: wprowadzało nowy podział administracyjny oraz decydowała o przydziale duchownych – w zależności od liczby wiernych.

W roku 1919 na terenie gminy Pomiechowo miało zamieszkiwać 392 prawosławnych oraz 50 w sąsiedniej gminie Góra – czyli ogólnie dużo mniej niż w pierwszym dziesięcioleciu XX wieku. W kolejnych latach liczby te ulegały wahaniom. Liczby te powinny pozwolić na utrzymanie parafii stanisławowskiej, jednak została ona włączona do warszawskiej parafii katedralnej św. Marii Magdaleny w Warszawie. Księża mieli dojeżdżać do Stanisławowa i na miejscu odprawiać nabożeństwa .

Plan sytuacyjny cerkwi Aleksandryjskiej we wsi Stanisławowie.

1930 roku Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, po jedenastu latach starań parafian, zabiegach metropolity Dionizego i pozytywnych opiniach władz samorządowych, wyraziło wreszcie zgodę na przydzielenie do Stanisławowa duchownego i utworzenie placówki parafialnej. Uzależnione to zostało od zapewnienia przez miejscowych mieszkania dla księdza oraz jego utrzymania. Parafia była wtedy w trudnej sytuacji finansowej, co zapewne przyczyniło się do decyzji o rozebraniu starej, zniszczonej zresztą cerkwi i wybudowaniu nowej mniejszej. Były też pomysły by zrezygnować z nowej świątyni, a nabożeństwa odprawiać w budynku plebanii, która i tak służyła jako domowa cerkiew od 10 już lat.

Ostatecznie cerkiew św. Aleksandry została rozebrana w 1935r.. Część materiałów z rozebranej świątyni wykorzystano do budowy pomiechowskiej szkoły, a część użyto przy budowie nowej mniejszej cerkwi, otworzonej w 1938 r..

Społeczność prawosławna przetrwała okres drugiej wojny światowej, jednak po wojnie została uszczuplona przez wywózki do ZSRR. Tak samo przetrwała sama cerkiew, choć budynek nieco ucierpiał. Do 1958 r. opiekowali się nią duchowni z warszawskiej parafii; od 1958 r. ma własnych proboszczów. W 1962 r. budynek został wpisany na listę zabytków.

W latach 70. przy cerkwi powstał Prawosławny Dom Opieki „Betania”. Jest domem pomocy głównie dla wyznawców prawosławia z Warszawy i Mazowsza, ludzi starszych, chorych, niepełnosprawnych. Jej częstymi pensjonariuszami są emerytowani duchowni prawosławni i ich małżonki. Jest też otwarty dla ludzi innych wyznań.

W 1996 Świętą Liturgię w obiekcie sprawował metropolita warszawski i całej Polski Bazyli.

W 2001 w świątyni gościł patriarcha aleksandryjski Piotr VII razem z metropolitą warszawskim i całej Polski Sawą oraz arcybiskupem wrocławskim i szczecińskim Jeremiaszem.

XXI wiek

W dniu 17 sierpnia 2010 r. parafię odwiedził Jego Świątobliwość Bartomeleusz I, Patriarcha Konstantynopola i Nowego Rzymu. W towarzystwie dostojników Kościoła prawosławnego w Polsce, Patriarcha przewodniczył Mszy świętej. Po nabożeństwie wizytował parafię i dom opieki, przed którym został powitany chlebem i solą przez starszych parafian. Następnie spotkał się z parafianami i zjadł uroczysty posiłek w towarzystwie władz samorządowych.

Druga dekada XXI wieku przyniosła sporo pozytywnych zmian. Budynek przeszedł gruntowną renowację.

W maju 2016 r. uroczystościom konsekracji odnowionej świątyni przewodniczył Jego Eminencja Najprzewielebniejszy Sawa Metropolita Warszawy i Całej Polski w asyście biskupów i innych duchownych prawosławnych. W cerkiewnym ołtarzu umieszczono relikwie Świętych Młodzieńców Betlejemskich. W uroczystości udział wzięły poczty sztandarowe Straży Pożarnej z Pomiechówka, Straży Miejskiej z Nowego Dworu Mazowieckiego oraz szkół z Modlina Twierdzy i Pomiechówka. Relacja filmowa z tego wydarzenia dostępna jest na youtube. (Więcej relacji o tym wydarzeniu w Źródłach na dole tej strony.)

W 2017 przywieziona z Izraela ikona Zmartwychwstania zaczęła „toczyć łzy”: wydobywał się z niej oleisty, wonny płyn. Nazywa się to „mirotoczeniem”.

W 2018 r. udekorowano wnętrze cerkwi freskami.

Na rok 2015 parafia liczyła ok. 60 osób, z czego najwięcej z Kosewka (kilka prawosławnych rodzin osiedliło się tam w latach 30. XX wieku). Kilkoro parafian dojeżdża z dalszych miejscowości, np. z Modlina, Kazunia, Jabłonny.

Budynek cerkwi

Plan budowy kościoła dla społeczności osadników rosyjskich został zatwierdzony podczas wizyty cara Mikołaja I w Warszawie w 1840 r. Po czterech latach, 10 V 1844 r. odbyła się uroczystość położenia kamienia węgielnego pod budowę cerkwi. Prace budowlane trwały dwa lata, a ich koszt wyniósł 30 000 rubli, łącznie z zamieszczeniem odpowiedniego wyposażeniem świątyni.

Cerkiew została zaprojektowana przez Jana Jakuba Gaya (ten sam architekt zaprojektował modliński Spichlerz, papiernię w Konstancinie, budynek Banku Polskiego przy ulicy Bielańskiej i wiele innych). Budynek był okazały, miał 38 metrów wysokości i górował nad okolicą z racji usytuowania na wzgórzu, w ten sposób realizując swoja funkcję propagandową.

Wykonany był z wypalanej cegły, która prawdopodobnie pochodziła z pobliskiej cegielni. Naroża cerkwi były podkreślone przez ich nieznaczne wysunięcie przed lico muru. Bryła była przykryta przez pięć kopuł lub hełmów: cztery na narożnych latarniach w kształcie ośmiobocznych „kondygnacji”; oraz większa kopuła posadowiona bezpośrednio na murze nad partią centralną, zwieńczona dodatkowo bizantyzującym hełmem. W dekoracji elewacji zastosowano fryz arkadkowy, kolumienki w ościeżach otworów okiennych oraz blendy o wykroju prostokąta zamkniętego półkoliście przeprute okolusami (absyda). Służyło to zapewne nawiązaniu do świątyń starochrześcijańskich czy wzorców cerkwi staroruskich.

cerkiew około 1915 (źródło: fotopolska.eu)

Obok świątyni, po jej wschodniej stronie, powstała murowana dzwonnica o podobnej stylistyce co cerkiew św. Aleksandry. Do domów kolonistów nawiązywały natomiast obiekty parafialne dla prawosławnego duchowieństwa, wzniesione po południowej stronie świątyni (dom mieszkalny i niewielki budynek gospodarczy).

Konsekracji świątyni dokonano 29 sierpnia 1846. Podczas uroczystości, przeprowadzonej przez warszawskiego protojereja (dziekana) Teofila Nowickiego, patronką cerkwi została św. Aleksandra Męczennica.

Świątynia została wyposażona w nowy ikonostas (inny niż obecnie; nieznane są losy oryginalnego ikonostasu). W 1900 roku wnętrze zostało udekorowane freskami, stworzonymi przez mistrzów ze szkoły ikonopisów w Hołuju niedaleko Moskwy.

Zmiany przyniosła pierwsza wojna światowa. Podczas ofensywy Niemców na twierdzę w Modlinie w sierpniu 1915 roku zniszczeniu uległy: „wieżyczka” wraz z hełmem nad północno-zachodnim narożnikiem świątyni, sklepienie apsydy, a być może również częściowo kopuła i dzwonnica. Do partii ołtarzowej wpadł ponadto pocisk artyleryjski, który ostatecznie nie uległ detonacji. Łączne straty były tak duże, że świątynia nie nadawała się do dalszego użytku i zdecydowano o jej zamknięciu. Najpewniej w związku z zagrożeniem zawalenia sklepień nie zabezpieczono nawet utensylii liturgicznych i wyposażenia cerkwi, pozostawiając je we wnętrzu obiektu.

Władze ministerialne stały na stanowisku likwidacji świątyni, co w świetle prawa było możliwe ze względu na jej zagrażający bezpieczeństwu publicznemu stan techniczny. Początkowo nawet zastawiano się, czy w ogóle wznosić nowy obiekt, czy wystarczające nie byłoby wyremontowanie dawnej plebanii, w której po wojnie znalazła się domowa cerkiew.

W 1935 roku stara świątynia została rozebrana, jak wiele innych cerkwi na terenie ówczesnej Rzeczpospolitej. Zdecydowano o wzniesieniu nowej na miejscu dawnej cerkwi św. Aleksandry. Część materiałów z rozebranej świątyni wykorzystano na budowę nowego obiektu. Projekt inż. arch. Bogdana Lewandowskiego przewidywał obiekt przeszło cztery razy mniejszy i o znacznie skromniejszej dekoracji. Zdecydowanie zmienił się również sposób przykrycia bryły. Sporych rozmiarów kopułę i cztery flankujące ją hełmy zastąpił wysoki namiotowy dach zwieńczony niewielkim cebulastym hełmem. Zastosowanie takich form stylistycznych zrywało z monumentalizmem, a także z jednoznacznymi skojarzeniami z tradycyjną dla Imperium Rosyjskiego architekturą sakralną. Stara dzwonnica została rozebrana; kłopoty finansowe mogły być powodem niewzniesienia nowej, którą miał zakładać projekt Lewandowskiego. Mimo wcześniejszych postulatów zburzenia dawnego domu parafialnego i budowy na jego miejscu nowego obiektu, co najmniej do lat sześćdziesiątych służył on jako mieszkanie dla proboszcza i jego rodziny.

Świątynię otworzono w 1938 r. Przeniesiono tu ikonostas z rozebranej cerkwi św. Jerzego z Twierdzy.

W trakcie drugiej wojny światowej cerkiew doznała uszkodzeń. Ten fakt oraz uszczuplenie liczby wiernych sprawiło, że przez kilkadziesiąt lat cerkiew nie miała własnych kapłanów i nie była używana, co sprzyjało zaniedbaniu stanu materialnego.

cerkiew przed remontem (źródło: Wikipedia)

XXI wiek przyniósł sporo pozytywnych zmian.

W 2001 rozpoczęto remont: wymieniono dach, pokrywając go blachą cynkową, zabezpieczono fundamenty i odmalowano fasadę. W czasie prac odnalezione zostały elementy tynku i szczątki fresków pochodzących ze starszej cerkwi. Odremontowano również bramę, wzniesioną razem z pierwotną świątynią, w przeszłości prowadzącą na teren cerkwi.

W 2014 r. dach został pozłocony oraz dobudowano małe kopuły boczne, co nadało wygląd przypominający nieco oryginalny obiekt. W sierpniu poświęcono krzyże, które zostały umieszczone na cerkiewnych kopułach. Odrestaurowano dziewiętnastowieczny ikonostas (pochodzący z cerkwi św. Jerzego w Modlinie), odnaleziono pozostałości pierwotnych fresków. Odnowioną świątynię konsekrowano w maju 2016 r..

W 2018 wnętrze cerkwi udekorowano freskami. Malowanie powierzono artyście z Serbii, Milošowi Mirkovićowi. Na fesjbukowej stronie parafii można obejrzeć video o pracach nad freskami. W 2019 r. nastąpił dalszy etap malowania fresków rękami tego samego artysty.