Igor Newerly

Wstęp

Wybitny prozaik, autor powieści i opowiadań, a także słuchowisk radiowych i scenariuszy filmowych. Biografią Newerlego można by obdzielić kilka osób, przynajmniej jeśli chodzi o ilość wykonywanych zawodów i życiowych pasji. Bywał stolarzem i szklarzem, myśliwym i kajakarzem, socjologiem i dyrektorem zakładu produkcyjnego, stenografem i redaktorem pism. Zawodowym pisarzem został dopiero w drugiej połowie życia.

Dzieciństwo

Urodził się 24 marca 1903 roku w osadzie Zwierzyniec w Puszczy Białowieskiej, w rodzinie rosyjsko-polskiej jako syn Mikołaja Michajłowicza Abramowa (zm. 1910 roku), kapitana 8. Pułku Estońskiego i Wiery Teresy z domu Newerly. Jego dziadek Józef Neverly, Czech, był wielkim łowczym cara Mikołaja II.

Rodzice Igora poznali się w dość niecodzienny sposób. W 1900 roku młody porucznik Abramow trafił ze swym batalionem do Białowieży dla zapewnienia bezpieczeństwa carskiej rodzinie i zaproszonym gościom podczas polowania, które wyznaczono na koniec lata. Będąc z grupą kolegów w miejscowym kasynie oficerskim, dowiedziawszy się, że jego dowódca ppłk Kozłow udaje się do łowczego Newerlego, zrobił zakład, że pojedzie w ślad za nim do Zwierzyńca. Tak też zrobił. U łowczego wpadła mu w oko jego córka. Młodzi przypadli sobie do gustu i po pewnym czasie pobrali się. Wczesne dzieciństwo przyszło spędzić Igorowi w podwarszawskich garnizonach Zegrza, Modlina i Skierniewic, gdzie stacjonował wraz ze swym pułkiem jego ojciec. Któregoś razu Abramow, wtedy już w randze kapitana, uratował żołnierza podczas przeprawy przez rzekę. Niestety, zaraz po tym zapadł na ropne zapalenie płuc i zmarł przedwcześnie w dniu 17 stycznia 1910 roku. Igor do wybuchu I wojny światowej wychowywał się u swych dziadków w Zwierzyńcu i u wuja Stefana Seferyniaka (męża drugiej córki Józefa Newerlego – Anny). To właśnie w tym okresie przyszły literat mógł dokładnie zapoznać się z tajnikami przyrody Puszczy Białowieskiej, którą później będzie tak barwnie opisywać. Matka Igora po śmierci męża wyszła ponownie za mąż za jego kolegę pułkowego, oficera (w 1938 roku zostanie on rozstrzelany w Penzie jako kontrrewolucjonista) i wyjechała z nim do Jabłonnej pod Warszawą, gdzie mieścił się wielki garnizon carski. W 1914 roku Igorowi przydarzyło się nieszczęście. Chłopiec ćwiczył na placu ćwiczeń w koszarach w Jabłonnie i upadł na kolano. Wypadek ten zataił przed matką, dlatego też zbyt późno trafił do szpitala. Wdało się zakażenie, a w następstwie gangrena – Igorowi ucięto prawą nogę powyżej kolana. W owym czasie nie było protez. Młody chłopak musiał chodzić o kulach, był załamany. Do walki ze swym kalectwem zmotywował go wuj Stefan Seferyniak. Protezę nogi Igorowi z trudem udało się zdobyć dopiero po paru latach. Do końca życia posługiwał się protezą, co nie przeszkodziło mu w licznych podróżach, tułaczkach po obozach koncentracyjnych w czasie II wojny, wyprawach kajakowych, bogatym życiu, pełnym pasji. 

Wczesne lata

W 1920 roku ukończył gimnazjum w Symbirsku. Jako gimnazjalista był świadkiem i uczestnikiem Rewolucji Październikowej. Studiował prawo na Uniwersytecie Kijowskim, skąd został relegowany za poglądy i pedagogikę na Wydziale Nauk Społecznych w Wolnej Wszechnicy Polskiej w Warszawie.

W latach 1918–1921 działał we Wszechzwiązkowym Leninowskim Komunistycznym Związku Młodzieży, z którego wystąpił razem z grupą kolegów. Po założeniu kółka socjaldemokratycznego w Kijowie został aresztowany i zesłany do Odessy. Po wydrukowaniu z kolegą ulotki i rozrzuceniu jej przed giełdą pracy w Odessie, został skazany administracyjnie na zsyłkę, zbiegł w Kijowie w trakcie etapu z Odessy na Sołowki i przekroczył granicę na Horyniu k. Ostroga, opuszczając nielegalnie ZSRR. Złapany został przez polską służbę graniczną, która podejrzewała go, że jest sowieckim szpiegiem. Trafił do więzienia w Ostrogu nad Horyniem. Policja miała zamiar odstawić go z powrotem za granicę. Od sowieckiego więzienia i niechybnej śmierci uratowało Igora jedynie wstawiennictwo wuja Stefana Seferyniaka. Wuj przyjechał w mundurze leśnika i zaręczył policjantom, że Goga (tak nazywano w rodzinie Igora) nie jest żadnym szpiegiem. Że jest Polakiem, a uciekał przed sowieckimi prześladowaniami. Po trzech dniach Igor został zwolniony. Na pewien okres zatrzymał się u swego wuja w leśniczówce Tocznabiel, później zdecydował się wyjechać do Warszawy.   Igor nie mówił wtedy prawie w ogóle po polsku, języka nauczył się w ciągu dwóch lat. Przez dłuższy czas był bezdomny, chwytał się różnych prac. Po latach wspominał: „Nocowałem w rurach mostu, na ławkach, po skwerkach i w chaszczach bzu na brzegu Wisły, gdzie obecnie stoi pomnik Syrenki”. Później założył jednoosobowe biuro stenograficzne „Esperto”, stenografował sejmowe obrady, a także przemówienia Józefa Piłsudskiego w Sejmie. Współpracował z wydawaną w Polsce rosyjską prasą emigracyjną.

Od 1925 roku rozpoczął w Warszawie działalność w postępowym ruchu wychowawczym, nawiązując m.in. kontakt z Januszem Korczakiem. To ważny etap w życiu, który wpłynie na późniejszą działalność i literaturę. U Korczaka przeszedł szkołę pisania. Korczak dyktował mu swoje powieści, Igor stenografował, a następnie przepisywał na maszynie. Zajmował się też pracą pedagogiczną, pracował z Korczakiem w Domu Sierot w Warszawie, a później w Naszym Domu na Bielanach. Był instruktorem robót ręcznych. W 1932 roku przejął od niego redakcję Małego Przeglądu, który redagował do roku 1939. Debiutował w 1932 roku na łamach prasy jako publicysta, pod nazwiskiem matki, jako Jerzy Abramow.

II wojna światowa

Z chwilą wybuchu II wojny światowej Newerly przekwalifikował się na szklarza – zatrudniony w Społecznym Przedsiębiorstwie Budowlanym, biegał, pomimo protezy, po piętrach warszawskich kamienic, zastępując wypadłe wskutek bombardowań szyby nowymi. W latach 1940–1942 był kierownikiem młodzieżowych zakładów stolarskich Rady Głównej Opiekuńczej na Żoliborzu. W roku 1942 założył Spółdzielnię Pracy Stolarsko-Zabawkarską. Równocześnie prowadził działalność konspiracyjną, uczestniczył w wytwarzaniu broni dla potrzeb podziemia. Aresztowany przez gestapo w nocy z 8 na 9 stycznia 1943, został osadzony na Pawiaku. Po kilku dniach wywieziono go na Majdanek, gdzie był więziony do likwidacji obozu (1944 r.). Stamtąd trafił do Auschwitz, a w grudniu 1944 roku, po marszu śmierci, do obozu Sachsenhausen-Oranienburg. Stąd został przetransportowany do Bergen-Belsen, gdzie doczekał wyzwolenia obozu przez Anglików (1945 r.). Przez kilka miesięcy mieszkał w „polskim miasteczku” w Bardowick k. Lüneburga, gdzie prowadził warsztat stolarski i brał udział w redagowaniu polskojęzycznej prasy lokalnej. Potem przez wyspę Sylt dotarł do Szczecina, gdzie 28 listopada 1945 roku zarejestrował się w Państwowym Urzędzie Repatriacyjnym. Gdy w 1945 roku wyszedł z obozu na wolność, ważył 38 kg.

Działalność powojenna

W 1945 roku ponownie podjął działalność społeczno-wychowawczą. Pracował w Robotniczym Towarzystwie Przyjaciół Dzieci, był redaktorem pisma dla młodzieży Świat Przygód. Otrzymał zadanie zorganizowania przy Robotniczym Towarzystwie Przyjaciół Dzieci tzw. Instytutu Produkcji – zakładu, w którym wedle specjalnie pod kątem dziecka opracowanych wzorów wytwarzano zabawki, pomoce szkolne, meble i ubrania. W poszukiwaniu niezbędnych maszyn Newerly jeździł na Ziemie Zachodnie, gdzie zdarzało mu się stawać w obronie molestowanych niemieckich kobiet i dzieci. Po inauguracji Instytutu Produkcji, Newerlego odsunięto od tej pracy we wcześniej planowanej działalności badawczej, wtedy zachęcony sukcesem cyklu słuchowisk radiowych, które pisał nocami po pracy w Instytucie Produkcji, zdecydował się na karierę pisarską.

W roku 1946 Newerly był, wraz z żoną i innymi osobami, założycielem Komitetu Uczczenia Pamięci Janusza Korczaka (później zwanego Komitetem Korczakowskim) – do roku 1966 pełnił w nim funkcję wiceprzewodniczącego.

W 1947 roku wstąpił do Polskiej Partii Socjalistycznej, a po zjednoczeniu tej partii z Polską Partią Robotniczą w roku 1948, został członkiem Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej, do której należał do roku 1966. W 1952 roku był członkiem egzekutywy POP PZPR przy Zarządzie Głównym Związku Literatów Polskich.

Rozwinął działalność literacką, odgrywał dużą rolę w życiu i działalności środowiska literackiego, w latach 1952–1954 był z ramienia ZG ZLP Opiekunem Kół Młodych Literatów. Do jego podopiecznych należeli Piotr Guzy, Jan Himilsbach, Marek Hłasko (który napisał o Newerlym wiersz), Włodzimierz Odojewski, Józef Ratajczak. Od 1964 roku przez dwie kadencje pełnił funkcję prezesa Warszawskiego Oddziału ZLP. W 1964 roku podpisał list pisarzy polskich, protestujących przeciwko listowi 34, wyrażając protest przeciwko uprawianej na łamach prasy zachodniej oraz na falach dywersyjnej rozgłośni radiowej Wolnej Europy, zorganizowanej kampanii, oczerniającej Polskę Ludową. W połowie lat sześćdziesiątych Newerly zaangażował się w sprawę poprawy warunków bytowych pisarzy i ograniczenie samowoli cenzury, czego owocem był tzw. „Memoriał Newerlego”, zignorowany przez władze. W roku 1966 pisarz wystąpił z PZPR.

Newerly był współzałożycielem Koła Łowieckiego Związku Literatów i przez wiele lat jego prezesem. Początki jego zainteresowania łowiectwem przypadły na okres dziecięcy i młodzieńczy, spędzony w Puszczy Białowieskiej, u dziadka łowczego. Szukał Newerly w myślistwie pokonania swego kalectwa. Każda wyprawa w lasy czy pola dawała mu poczucie zwycięstwa nad swą ułomnością. Podczas swego pierwszego sezonu łowieckiego pisarz upolował 2 dziki i 2 jelenie-byki oraz… napisał rozdział „Noc św. Pawła” do swej powieści, którego w żaden sposób nie mógł napisać w Warszawie.

Wielokrotnie występował w obronie pisarzy i działaczy prześladowanych przez władze komunistyczne z powodów politycznych (rotmistrza Witolda Pileckiego, Melchiora Wańkowicza, Stefana Niesiołowskiego i innych działaczy organizacji „Ruch”, Marka Nowakowskiego). W geście pomocy dysydentom prześladowanym przez władze PRL, fikcyjnie zatrudniał Jacka Kuronia jako swego osobistego sekretarza.

Książki

Po wojnie wydał powieści: „Chłopiec z Salskich Stepów” (1948), „Archipelag ludzi odzyskanych” (1950), „Pamiątka z Celulozy” (1952), „Leśne Morze” (1960), „Żywe wiązanie” (1966), „Rozmowa w sadzie piątego sierpnia” (1978), „Za Opiwardą, za siódmą rzeką…” (1985), „Zostało z uczty bogów” (1986), „Wzgórze Błękitnego Snu” (1986). Tytuły te były wydawane w wysokich nakładach a także tłumaczone na wiele języków.

Ostatnia jego książka Zostało z uczty bogów opisująca dzieciństwo i młodość, a następnie ewolucję światopoglądową na tle szerokiej panoramy wydarzeń, związanych z rewolucją i wojną domową w Rosji, ukazała się już poza oficjalnym obiegiem w paryskim Instytucie Literackim. Na podstawie powieści Pamiątka z Celulozy Jerzy Kawalerowicz zrealizował film fabularny w dwóch częściach, pt. Celuloza (1953) i Pod gwiazdą frygijską (1954). Na podstawie opowiadania powstał film telewizyjny Kasztelanka (1983). Powieści Newerlego zostały przetłumaczone na wiele języków.

Rodzina

Od 14 kwietnia 1931 roku był żonaty z Barbarą z Jareckich (1908–1973), wychowanicą Domu Sierot na ul. Krochmalnej, która była nauczycielką śpiewu w szkole RTPD na Żoliborzu i współzałożycielką oraz główną aktorką żoliborskiego teatru dla dzieci „Baj”; po wojnie występowała m.in. w Teatrze Polskiego Radia, zorganizowała też archiwum Janusza Korczaka (obecne Korczakianum). 17 maja 1933 roku urodził im się jedyny syn, późniejszy dramaturg i prozaik Jarosław Abramow-Newerly.

Letnie miesiące I. Newerly spędzał na Mazurach. Od 1957 roku zamieszkiwał sezonowo, ze swą partnerką życiową Zofią Cybulską – tłumaczką z języka rosyjskiego, we wsi Zgon, w starej mazurskiej chacie, kupionej okazyjnie. Od 2006 roku funkcjonuje w niej izba pamięci nosząca nazwę Dom Pracy Twórczej Igora Newerlego 1957-1987. Pokazywane są w nim m.in. własnoręcznie wykonane przez pisarza meble, sprzęt myśliwski oraz kajak.

Dokonania

I. Newerly został odznaczony Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski (1953), Orderem Sztandaru Pracy I klasy (1954), Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski (1959), Krzyżem Komandorskim z Gwiazdą Odrodzenia Polski (1982) i Medalem „Sprawiedliwy wśród Narodów Świata” (1983). W 1950 roku otrzymał nagrodę państwową III stopnia za powieść „Archipelag ludzi odzyskanych”, w 1952 roku nagrodę państwową I stopnia za książkę „Pamiątka z Celulozy”, w 1979 roku nagrodę I stopnia Prezesa Rady Ministrów za książki poświęcone Januszowi Korczakowi i Międzynarodową Nagrodę Literacką im. H. Ch. Andersena – także za książki poświęcone J. Korczakowi, w 1986 roku Nagrodę Kulturalną „Solidarności” za powieść „Zostało z uczty bogów” i w 1987 roku Nagrodę im. Janusza Korczaka przyznaną przez towarzystwo jego imienia w Giessen (Niemcy).

Pisarz zmarł na wylew 19 października 1987 roku w Warszawie w wieku 84 lat. Pochowany został na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach w Warszawie, we wspólnym grobie z żoną Barbarą.

Związki z Pomiechówkiem

W latach 30. XX wieku pisarz często bywał w Pomiechówku nad Wkrą w celach rekreacyjnych. Potrafił przepłynąć kajakiem z Warszawy do Kosewka i wrócić drogą wodną.  Mówił o sobie „włóczywiosło”. Jako dziecko bywał w okolicach Pomiechówka, gdy w czasie zaborów jego ojczym, oficer carskiego wojska, odbywał w Kosewku manewry. Swoje wspomnienia z pobytów w gminie Pomiechówek zamieścił w opowiadaniu „Spojrzenie zza rzeki”.

Filmy są zapisem wspomnień syna Igora Newerlego, Jarosława Abramowa-Newerlego – również pisarza.