Zofia Baudouin de Courtenay

Wstęp

Artystka, o której nie mówi się szeroko, mało znana, jednak niezwykle zdolna i zasłużona w dziedzinie sztuki sakralnej. Życie poświęciła zdobieniu kościołów charakterystycznymi polichromiami i witrażami .

Rodzina

Życiorys

• Zofia otrzymała szerokie, chociaż domowe, wykształcenie w zakresie szkoły podstawowej. Szkołę średnią kontynuowała w przyśpieszonym tempie, w prywatnym gimnazjum petersburskim Makarowej.
• Młodość spędziła w Petersburgu, dokąd w 1900 r. rodzina przeniosła się w związku z zatrudnieniem ojca na stanowisku profesora tamtejszego uniwersytetu. Uczyła się w szkole rysunkowej petersburskiego Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych.
• W 1906 r. wyjechała najpierw do Monachium, gdzie kształciła się w Szkole Sztuk i Rzemiosł Wilhelma Siegfrieda von Debschitza oraz w pracowni Heinricha Heidnera.
• Następnie wyjechała do Paryża. Uczęszczała tam do Académie Ranson, pobierała także lekcje u Pierre’a Cécile’a Puvisa de Chavannes’a.
• Pod koniec 1909 r. wróciła do Petersburga, gdzie przyłączyła się do artystów tworzących „artystyczno-psychologiczną” grupę Trieugolnik, należała też do grupy Sojuz Mołodioży. Uczestniczyła w jej wystawach w latach 1910 i 1911, brała udział w przygotowywaniu organizowanych przez grupę wieczorów teatralnych. Swoje prace pokazywała także w latach 1912–1918 w Salonie artystycznym pierwszej w Rosji właścicielki profesjonalnej galerii Nadieżdy E. Dobyczyny i na wystawie Współczesne rosyjskie portrety kobiece. Wzięła również udział w wystawie grupy artystycznej Bubnowyj Walet w Moskwie (1910).
• W Paryżu następuje jej zwrot ku malarstwu monumentalnemu, co dzieje się w dużym stopniu pod wpływem ukraińskiego artysty Michała Bojczuka. W okresie 1910—1914 r. bywała we Lwowie, na Kijowszczyźnie i w Petersburgu, gdzie brała udział w odnawianiu polichromii oraz ikonostasów cerkiewnych. Grupa ta wykonała również polichromię w kaplicy pałacowej metropolity lwowskiego. Praktyka tego zespołu zadecydowała ostatecznie o formie całej twórczości artystycznej Zofii.
  
• Lata I wojny światowej (1914–1918) spędziła przeważnie w Petersburgu; z powodu gruźlicy przebywała także w sanatoriach na terenie Finlandii. W 1917 r. zorganizowała obszerny pokaz swych prac (80 obrazów) w Helsinkach, zyskując uznanie miejscowej krytyki. Dzieła Baudouin de Courtenay z okresu petersburskiego były stylistycznie bliskie neoprymityzmowi. Widać w nich inspirację kulturą i sztuką Dalekiego Wschodu, malarstwem włoskich i niderlandzkich „prymitywów” czy też twórczością naiwną. W tym czasie artystka interesowała się także sztuką bizantyjską, co zbliżyło ją do kręgu twórcy szkoły neobizantyjskiej ukraińskiego malarza Mychaiły L. Bojczuka.
• W 1918 r. przeniosła się do odrodzonej Polski i wraz z ojcem zamieszkała w Warszawie. Skupiła wokół siebie grono artystów zainteresowanych malarstwem monumentalnym. Swoje prace pokazywała w latach 1924 i 1927 w Salonie Czesława Garlińskiego. Zajmowała się również projektowaniem polichromii i witraży kościelnych, a także restauracją malowideł ściennych w świątyniach. Po II wojnie światowej trudniła się dydaktyką, wykonywała też liczne religijne malowidła ścienne i witraże utrzymane w neobizantyjskiej stylistyce.
• Schyłek życia spędziła w domu księży emerytów w Częstochowie. Zmarła 28 marca 1967 r. w Częstochowie na gruźlicę. Została pochowana na cmentarzu Powązkowskim w Warszawie (kw. 21, rz. 4, m. 27, 28).

Twórczość

Po powrocie rodziny do Polski w 1918, prace Zofii zyskują wysoką ocenę w odrodzonej ojczyźnie. Są to prace o „neobizantyńskim” charakterze, tworzone poza oficjalnym mecenatem i zasięgiem ówczesnej krytyki, wpisujące się  poprzez poszukiwanie zmodernizowanej formuły sztuki sakralnej w dialog nowoczesności z tradycją. Jej twórczość „była podbudowana głęboką religijnością o zabarwieniu mistycznym oraz znajomością ikonografii i historii sztuki”. Czerpiąc ze spuścizny sztuki dawnej, szczególnie bizantyjskiej, dążyła „do ścisłego podporządkowania kompozycji malarskiej architekturze”. Jej „dzieła wyróżniają się szczególnie bogatą treścią religijną i różnorodną techniką malarską”. Zofia Baudouin de Courtenay wykonywała polichromie korzystając z takich technik malarskich, jak: tempera, fresk, enkaustyka oraz mozaika. Samodzielnie wykonała polichromie w 24 kościołach. Również projektowała witraże oraz malowała obrazy na szkle i na desce. Jej witraże harmonijnie łączą się z monumentalną architekturą. Treścią prac Zofii były:

• ilustracje tekstów Starego Testamentu i Nowego Testamentu i ich symboliczna interpretacja,
• cykle z życia i wywyższenia Chrystusa i Maryi,
• cykle hagiograficzne, w tym także wizerunki świętych polskich,
• ilustracje wizji nieba i życia pozagrobowego, sakramentów świętych.

Polichromie wykonała w: Jarosławiu, Starachowicach, Raciążku, Chruślinie, Bielawach, Grodźcu, Radziejowie, Trzebieszowie, Pomiechówku, Radomsku, wielokrotnie w Częstochowie, wielokrotnie w Trójmieście. Witraże wykonała w: Grodzisku, Opolu, Oliwie, Częstochowie, Dąbrowie Górniczej, Chruślinie, Częstochowie (4 miejsca). Wykonała również obrazy techniką temperową na desce do ołtarza w Niegowie k. Wyszkowa, w Jazgarzewie k. Warszawy, w kościele Pallotynów w Poznaniu i Rudzie k. Wielunia oraz drogę krzyżową w Katedrze Oliwskiej. Technikę sgraffito zastosowała w drogach krzyżowych w kościele w Pomiechówku i Św. Krzyża w Częstochowie.

Związki z Pomiechówkiem

W latach 50-tych XX wieku w odbudowanym kościele św. Anny w Pomiechowie wykonała polichromie przedstawiające sceny biblijne, sakramenty święte, ewangelistów oraz drogę krzyżową. Ta ostatnia została wykonana unikatową techniką sgraffito. Była to dekoracyjna technika stosowana w murarstwie, na ścianach kamienic. Polega na nakładaniu kolejnych warstw tynku lub kolorowych glin i na zeskrobywaniu fragmentów warstw wierzchnich, dzięki czemu powstaje wielobarwny wzór. Wykonana w ten sposób droga krzyżowa znajduje się tylko w dwóch kościołach w Polsce: w Pomiechowie oraz w Częstochowie, w kościele św. Krzyża.

Ciekawostki

W 2012 roku został wydany album „Mistrzyni i uczennica” – wystawa rysunków i projektów artystek ze zbiorów Centrum Dokumentacji Współczesnej Sztuki Sakralnej przy Wydziale Sztuki Uniwersytetu Rzeszowskiego.

Zofia zajmowała się również teorią i historią sztuki, napisała m. in. „Uwagi o technice malowideł ściennych pompejańskich” (Prace i Materiały Sprawozdawcze Sekcji Historii Sztuki, Wl 1935, II 3, 193-208; Unison czy Kontrapunkt, Skarpa Warszawska 2 (1946) z. 25).

Napisała sto kilkadziesiąt wierszy.

Zofia od dzieciństwa była słabego zdrowia. Cierpiała chronicznie na choroby płucne, przechodziła operacje, leczyła się w szpitalach i sanatoriach, pracowała na rusztowaniach nieraz chora, przy temperaturze 39°. Szczególnie szkodziła jej praca przy wilgotnych tynkach. Zazwyczaj starała się ukrywać swoje dolegliwości. Dopiero przy widocznych oznakach choroby poddawała się pomocy i pielęgnacji przyjaciół.

W 1910 r. podczas pobytu we Lwowie, na skutek jakichś osobistych przeżyć nastąpił w jej życiu gwałtowny zwrot ku Bogu. Od tej pory oznaczała się głęboką religijnością. Chciała nawet wstąpić do zakonu. Studiowała Pismo św., podczas malowania kościołów przystępowała codziennie do komunii św. Okoliczności te musiały wpływać na religijny charakter jej twórczości plastycznej, oznaczającej się, obok poprawności warsztatowej, wizjonerskim charakterem.